تاريخ پيدايش اردبيل

تاريخ بنا و پيدايش اردبيل به درستي معلوم نيست و به طور قطع نمي توان گفت اين شهر در چه تاريخي و به دست چه كسي به وجود آمده است. در خود شهر داستاني است كه از نسل هاي گذشته نقل گرديده است : سرزمين اردبيل، به سبب آنكه دور آنرا كوه گرفته است در زمان قديم بر اثر ريزش برف و باران به شكل درياچه وسيعي بوده است روزي فرمانرواي آن حدود كه از كنار آن مي گذشت از مناظر دلرباي اطراف آن انبساط خاطري يافت و آرزوي خود را در امكان خالي كردن آب آن و بناي عمارتي درآن محل، با اطرفيان خويش در ميان گذاشت. دو مرد پهلوان به نام «ارده» و «بيل» كمر همت بربستند و كندن مجرائي را براي خالي كردن آب آن به مسابقه قبول نمودند، تا هريك بدين كار توفيق يابد پاداشي از فرمانروا دريافت دارد آن دو در دو نقطه دور از هم، به كندن قسمتي از گدار كوه پرداختند. چون ارده كار خود را نزديك با تمام ديد با خود انديشيد كه مبادا تا وي مجرا را به پايان برساند بيل كار را انجام دهد و در مسابقه پيروز گردد، اين بود حيلتي كرد و كسي نزد او فرستاد كه به دروغ اتمام كار ارده را به اطلاع او برساند و بيل را از ادامه آن باز دارد بيل چون اين خبر بشنيد غصه مرگ شد و هنگامي كه ارده از سرگذشت او آگاهي يافت از رفتار ناجوانمردانه خود پشيمان گرديد و با آنكه مجري را كنده و خروج آب را ديده بود خود را از كوه به زير انداخت و با كشتن خويش، خويشتن را از عذاب وجدان راحت ساخت به هر حال مجري كنده شد و آب از آن طريق، كه امروز به نام «دوجاق» بر سر راه شوسه اردبيل به مشگين قرار دارد، خالي گرديد و شهري كه در جاي آن به وجود آمد به حكم فرمانروا، به ياد آن دو پهلوان ناكام «ارده بيل» خوانده شد.

وجه تسميه

واژه اردبيل واژه‌اي اوستايي است كه از دو كلمه آرتا (مقدس) و ويل (شهر) به معني شهر مقدس تركيب شده است. وسعت اين شهرستان 3810 كيلومتر مربع است كه داراي آثار تاريخي و جاذبه هاي طبيعي بسيار زيادي است نام شهر اردبيل نخستين بار در لوحه هاي گلي سومريان در 5 هزار سال پيش در شهر نيپور باستاني به عنوان شهري كوهستاني و به صورت آراتا آورده شده است و ساكنين اوليه اين شهر اقوام آراتايي باستان بوده اند.
اين شهر به نام هاي دارالارشاد، دارالملك، دارالعرفان، دارالامان و شهر مقدس (به علت وجود مدفن اجداد صفوي) ملقب بوده است و در دوره هاي مختلف مركز ايالت آذربايجان بوده و به علت قرار داشتن در مسير جاده ابريشم از رونق اقتصادي بسياري برخوردار بوده است. اين  شهر در 40 كيلومتري مرز ايران و جمهوري آذربايجان قرار داردو هم چنين شهرستان داراي فرودگاه است.
مسيرهاي دسترسي به اين شهرستان  عبارتند از:
مسير راه اردبيل – آستارا به درازاي 67 كيلومتر
مسير اصلي اردبيل -– خلخال به درازاي 114 كيلومتر
 مسير اصلي ارديبل – گرمي – بيله سوار
مسير اصلي اردبيل – سراب به درازاي 85 كيلومتر
 آب و هواي شهرستان اردبيل در بهار و تابستان معتدل، خنك و مطبوع بوده و چهره عمومي آن متأثر از ارتفاعات كوهستان‌هاي سبلان، طالش و بزغوش است كه اين عوامل طبيعي سبب محصور شدن آن شده‌اند. بيشتر زمين‌هاي اين بخش از استان ۲۰۰۰ تا ۳۰۰۰ متر از سطح دريا ارتفاع دارند. شمال غربي آن بين ۳۰۰۰ تا ۴۰۰۰ متر بلندي دارد و رشته كوه سبلان با ۴۸۱۱ متر ارتفاع ، در اين قسمت واقع است. وجود كوهستان سبلان در غرب اين شهرستان ، در اعتدال هواي آن نقش عمده‌اي دارد و آب‌هاي جاري شده از اين كوهستان سبب آبادي منطقه شده است.
آثار فرعي آتشفشان سبلان به صورت چشمه‌هاي معدني آب گرم سرعين و سردابه ظاهر شده است كه سبب جذب انبوه مسافران مي‌شود و يكي از زيباترين مناطق جهانگردي استان است.
براساس تقسيم‌بندي كوسن، شهرستان اردبيل داراي چهار اقليم مديترانه‌اي گرم، مديترانه‌اي معتدل، كوهستاني سرد و معتدل است. اين شهرستان به عنوان يكي از مناطق سردسير ايران و استان بين پنج تا هشت ماه از سال سرد است. بارندگي نيز در تمام فصول وجود دارد، ولي شدت آن در بهار و پاييز بيشتر است.
براساس گزارش ايستگاه هواشناسي اردبيل كه در ارتفاع ۱۳۷۲ متري واقع شده، بارندگي اين شهر در سال ۱۳۷۲ برابر ۷/۳۲۷ ميلي‌متر گزارش شده است. اين شهرستان داراي زمستان‌هاي بسيار سرد و تابستان‌هاي معتدل است. متوسط درجه حرارت آن در حدود هفت درجه سانتي‌گراد است. وجود كوهستان‌هاي سبلان، طالش و بزغوش ، تأثير بخارهاي درياي خزر و بادهاي سردشمالي و وجود جنگل‌هاي شمال و شرق آن در ميزان بارندگي و نوسان دماي شهرستان اردبيل بسيار مؤثر است
 عشاير استان اردبيل كه در دامنه هاي سبلان پراكنده اند ،  جشن هاي متعدد مذهبي و سنتي ايرانيان  كه با آداب و رسوم مختلف در مناطق گوناگون اين استان اجرا مي شوند، انواع غذاها و خوراكي هايي كه يكي از شهرت هاي اساسي منطقه به شمار مي آيند و هم چنين آداب حاكم بر مراسم هاي مختلف مذهبي و خصوصي از جمله مهم ترين جاذبه هاي اجتماعي اردبيل به شمار مي آيند؛ كه در كنار ديگر جاذبه هاي اين منطقه تصوير زيبايي در ذهن گردشگران به جاي مي گذاردند.
آش دوغ معروف ترين غذاي محلي اردبيل است. عسل سبلان شهرت ملي دارد و در تمام ايران معروف است و لذا صبحانه هاي منطقه اردبيل با عسل، نان تازه و كره محلي نيز از جذابيت هاي خاص خود برخوردار است. صنايع دستي اردبيل يكي از جاذبه هاي فرهنگي اين منطقه است كه زينت بخش كانون هاي فرهنگي و مسكوني بسياري از كشورهاي جهان است. بيش ترين و معروف‌ترين صنايع دستي اردبيل را زيراندازها و بافته‌هاي رنگارنگي تشكيل مي دهند كه از ويژگي هاي منحصر به فردي برخوردار بوده و مخصوص خود منطقه است.

پيشينه تاريخي

به روايت اوستا، زرتشت پيامبر ايراني در كنار رود دائي يتا كه امروزه ارس ناميده مي شود به دنيا آمد و كتاب خود را در سبلان نوشت و براي ترويج دين خود، روي به شهر بازان پيروز آورد. عده اي به او گرويدند و در اين ناحيه جنگي ميان زرتشتيان و بت پرستان روي داد كه در اين جنگ زرتشتيان بر همه روستاها و قصبه هاي اطراف اردبيل دست يافتند و به افتخار اين پيروزي آتشكده اي در اردبيل بنا كردند كه امروزه آثار آن در سه فرسنگي اين شهر در دهكده اي به نام آتشگاه باقي مانده است. اردبيل در دوره اشكانيان و در ميان شهرهاي آذربايجان جايگاه ويژه اي داشت.
در دوره ايلخانان گرچه تبريز، به عنوان شهر مهم آذربايجان رو به رشد بود و از لحاظ سياسي جايگزين اردبيل به شمار مي آمد اما اردبيل نيز به عنوان دارالارشاد هنوز از جايگاهي خاص برخوردار بود. اردبيل در دوره صفوي از لحاظ سياسي و اقتصادي سرآمد شهرهاي ايران بود. شاه اسماعيل صفوي قيام خود را از اردبيل آغاز كرد. اين شهر در مسير شاه راه تجاري ايران و اروپا قرار داشت و ابريشم وارده از گيلان، از طريق اردبيل به اروپا صادر مي شد. اين امر در پيشرفت اقتصادي و افزايش درآمد مردم تاثيري مهم داشت. اردبيل دردوره قاجاريه رونق و شكوه گذشته را باز نيافت و وسعت آن به حدود يك سوم وسعت شيراز مي رسيد.

تاريخچه زبان منطقه

قبل از مهاجرت آرياها به فلات ايران، مردمي در اين سرزمين زندگي مي كردند كه بومي محل بودند و به زبان مخصوصي سخن مي گفتند. آمدن آرياها را بدين نواحي از بيست تا چهارده قرن قبل از ميلاد مي داند ولي تحقيقات ديگري كه در اين زمينه صورت گرفته است حكايت از آن دارد كه پنج هزار سال پيش قوم «اورارتو» كه محققان آنرا شاخهاي از نژاد آريايي مي دانند دراين ناحيه، يعني منطقه اي كه درجنوب كوههاي قفقاز از ارمنستان تا كردستان و خلخال و سراب (در شرق وجنوب اردبيل) واقع است، زندگي مي كردند. زبان هاي باستاني با آن كه دراصل و ريشه يكي بوده است به سه شكل پارسي قديم، اوستائي و پهلوي منقسم مي دانند و بيشتر زبان هاي كنوني ايران را شاخه هاي دگرگون گشته آنها مي پندارند. زبان اوستائي از آن جهت كه اوستا، كتاب ديني زردشت، بدان نوشته شده است به زبان اوستائي معروف گشته است. اين پيامبر ايران باستان از آذربايجان و به احتمال قريب به يقين از مغان اردبيل و دامنه هاي كوه سبلان برخاسته و كه همان زبان مادها بود به اين ترتيب مي توان گفت كه زبان اوستائي قديمترين زبان آريائي است كه احياناً اردبيليان باستان بدان سخن گفته اند چون مادها شكست خوردند زبان پارسي، بر اثر تسلط هخامنشيان، در آذربايجان نفوذ يافت ولي ساكنان اين منطقه باز زبان پيشين خود راحفظ كردند و حتي در عهد سلوكي ها و اشكاني ها وساساني ها نيز به زبان آذري، كه همان زبان مادي آميخته با لغاتي از زبان بوميان پيشين بود سخن مي گفتند.

زبان تركي

زبان تركي رهاورد تركان است كه با نفوذ تدريجي آنها در اين منطقه كم كم رايج گشته است. طوايف ترك نژاد براي بدست آوردن مراتع و چراگاه به سمت ايران آمدند ولي با اقتداري كه دولت هاي اشكاني و ساساني داشتند اجازه ورود به ايران نمي يافتند چون ساسانيان منقرض شدند و درنتيجه قبايل ترك بداخل ايران نفوذ كردند.

رواج زبان تركي در آذربايجان قبل از سلطنت صفويان

بعضي ها چنين پنداشته اند كه شاه اسماعيل صفوي اين زبان را رواج داد و آن را زبان مردم آذربايجان نمود در حاليكه در زمان او بيش از يكصد سال از آزادي و توطن قزلباش ها در آن نواحي مي گذشت و لذا وقتي كه شاه اسماعيل قيام كرد زبان تركي بين مردم آذربايجان شايع بود و عامه نيز بدان سخن مي گفتند.

صنايع و معادن اردبيل

صنايع اردبيل در دو گروه صنايع دستي و صنايع ماشيني قابل بررسي است. صنايع دستي اردبيل بيش تر توسط عشاير و ساكنان شهرها و روستاهاي كوچك منطقه صورت مي گيرد. قالي بافي، گليم بافي و جاجيم بافي از كهن ترين صنايع دستي شهرستان اردبيل است كه داراي شهرت فراوان و اهميت ويژه اي هستند. گليم بافي در اين ميان از اهميت بسيار زيادي برخوردار بوده و فرش اردبيل در مجموعه فرش هاي نفيس آذربايجان به شمار مي آيد. نقشه شكسته و اسليمي، زمينه فرش هاي توليدي فرش بافان اردبيلي را تشكيل مي دهد. بر اساس آمار موجود 80 درصد فرش توليدي شهرستان اردبيل، به خارج از كشور و بيش تر به كشورهاي آلمان، ايتاليا، فرانسه و ژاپن صادر مي شود. از ديگر صنايع دستي شهرستان اردبيل مي توان شال بافي، جوراب هاي پشمي، پشتي، قلاب دوزي، خورجين بافي، نقره كاري، قلمزني، خاتم كاري، صنايع چوبي و فلزي و سفال گري را نام برد.
اردبيل در صنايع ماشيني نيز داراي اهميت است. اين شهرستان در توليد فولاد خام، لاستيك و سيمان طي سال‌‏هاي اخير با راه‌‏اندازي كارخانه‌‏هاي متعدد به رشد خوبي دست يافته است و 40 هزار تن از كل لاستيك توليدي كشور در اردبيل توليد مي‌‏شود و سهم استان اردبيل از ميانگين توليد 32 ميليون تن سيمان در سطح كشور حدود 3 درصد است.
قالي بافي، ورني بافي و جاجيم بافي كه تقريباً منحصر بفرد بوده، در مناطقي همچون مغان و خلخال توسط هنرمندان بافته مي شود. بافت گليم و مسند كه كار خاص هنرمندان بخش هاي نمين و عنبران و گرمي و خلخال است، از صنايع دستي شاخص استان اردبيل به شمار مي رود. قالي بافي در استان اردبيل داراي سابقه طولاني است. قالي هايي با گره تركي و طرح هائي چون هراتي، مشايخي، گلداني، ظل السلطان و ترنجدار شيخ صفي در اين منطقه بافته مي شود. بي مناسبت نيست كه به قالي معروف اردبيل كه شهره خاص و عام شده نيز اشاره اي داشته باشيم.
اين قالي مشهور از آن جهت قالي اردبيل ناميده مي شود كه از مسجدي واقع در مصلي اردبيل كه شاه اسماعيل و جد او شيخ صفي الدين (كه سلسله صفويه نام خود را از او گرفته) مدفون شده اند، به دست آمده است. اين قالي بنا به توصيه "ويليام موريس" از شركت "ونيست رابينسون" خريداري شد كه شركت مزبور آن را از شركت "زيگلر" واقع در  تبريز خريده بود. قالي اردبيل از نظر طرح و بافت يكي از نفيس ترين و مشهورترين قالي هاي جهان است. از لحاظ تاريخي نيز سند و مدرك مهمي محسوب مي شود زيرا داراي تاريخ و امضاء است. از اين رو هسته مركزي گروه قالي هاي ترنجدان يا سبك مشابه است كه با اطمينان كامل مي توان آن را متعلق به اواسط قرن شانزدهم دانست. اين قالي در سال 1539 ميلادي (946 ه. ق.) يعني در سيزدهمين سال سلطنت پنجاه و دو ساله شاه طهماسب بافته شده است. تار و پود اين قالي ابريشم و گره آن فارسي است. قالي اردبيل برخلاف بسياري ديگر از قالي هاي مشهور آن زمان طرحي آرام دارد و فاقد تصاوير حيوان و انسان است، چه هدف از بافت قالي استفاده از آن در مكاني مقدس بوده است. اين قالي در تبريز و در دربار شاه طهماسب كه تبريز را به پايتختي برگزيده بود، در كارگاه هاي سلطنتي بافته شده است.

وضعيت اقتصادي و صنعتي استان اردبيل

استان اردبيل با قابليت ظرفيتهاي طبيعي همچون ييلاقات دامنه سبلان و دشتهاي مسطح فلات اردبيل ومغان مستعد كشاورزي ودامپروري بوده و مـردم پرتلاش استان نيز با بهره گيري از اين نعمات توانسته است اين استان را  در زمــره مهمترين قطبهاي كشاورزي ودامپروري بشمار آورد محصولات توليدي گندم – جو سيب رميني – بذر چغندرقند – حبوبات – دانه هاي روغني ذرت، انواع ميـوه جات سيب، گلابي ،آلبالو، زرد آلو، هلو، پرورش دام وطيور، توليد پروتئين، پرورش ماهي، زنبور داري و توليد عسل در استان در حدي است كه علاوه بـر تاميـن قسمت عمده نياز داخلي بخشي از اقلام صـادراتي كشور را نيز بخــود اختصـاص مي دهد در كنار فعاليتهاي كشاورزي صنايعي چون كارخانجات چرم مغـان، كارخانه شيميائي آراز، كارخانه كبريت سازي مشگين شهر، كارخانــه سيمـان اردبيل و كشتارگاه صنعتي، آرتا ويل تاير، نـئو  پان خلخال، شير خشك مغان كارخانه هاي لبنياتي و پنير سازي – موكت بافي سطح اشتغال استان را در حدود 87%رسانيده است در سال 1379 جمعاً 798/695 ميليون ريال در استان  سرمايه گذاري شده است كه از اين رقم حدود 667/104 ميليون  ريال معادل 15% اعتبارات عمراني استاني، 5/16 % از محل رديفها وتبصره ها ومابقي 5/68 % معـادل 591/476 ميليون ريال بصورت اعتبارات ملي بوده كه از اين مـيزان 4/49 % از محل درآمدهاي عمومي، و مابقي ازساير منابع تامين اعتبار شده اسـت درسال 1379  شهرستـان اردبيل با 248/27 ميليون ريال (26%) و شهرستان نــيز با 605/6 ميليـون ريال (3/6%) بترتيب بيشترين و كمترين سهم از عملكرد اعــتبارات عمراني رابخـود اختصاص داده اند بعد از شهرستان اردبيـل، شهرستان پارس آبـاد بـا 8/11% و شهرستان مشگين شهر با 4/11% به ترتيب مقام هاي دوم و ســـوم را داشتـه اند همچنين سطح درآمد سرانه در استان اردبيل نسبت به متوسط كشـور در مناطــق شهري پايينتر ودر مناطق روستايي بالاتر است.

وضعيت صنعتي:

شركت شهركهاي صنعتي اردبيل در سال 1373 تاسيس گرديد و در حال حاضر داراي 9 شهرك صنعتي مي باشد.
اردبيل ۱
اردبيل 2
اردبيل 3 - تخصصي آب
پارس آباد
تخصصي آب
خلخال
كوثر
گرمي
مشكين شهر

كشاورزي و دام داري

مراتع كوه سبلان و ديگر كوه هاي استان اردبيل سبب وجود رونق نسبي در دام داري استان اردبيل شده است. در اين استان بيش از پنج ميليون واحد دامي، منشأ توليد و عرضه گوشت و ‌محصولات لبني است. پرورش زنبور و توليد عسل مرغوب يكي ديگر از فعاليت‎هاي اقتصادي است كه در اردبيل رونق بسيار دارد و عسل به عنوان سوغات اين شهرستان شهرت ملي يافته است. پرورش نوعي ماهي قزل آلا نيز به نام رنگين كمان در درياچه طبيعي نئور اردبيل صورت مي‎گيرد كه از نظر مزه و كيفيت غذايي از بهترين وخوش مزه‎ ترين ماهي ‎ها است. . هم چنين شهرستان اردبيل در عرضه گوشت و محصولات لبني نيز بسيار فعال است و از 5 ميليون واحد دامي استان نقش شهرستان اردبيل بسيار پر رنگ است.
آب و هواي مناسب و خاك مرغوب سبب شده كه كشاورزي اصلي ترين منبع درآمد شهرستان اردبيل باشد. معاش غالب مردم اردبيل از فعاليت هاي كشاورزي و خدمات تامين مي گردد و عمده محصولات كشاورزي اين شهرستان، گندم، سيب زميني، جو، ذرت دانه اي، چغندرقند، و انواع حبوبات و ميوه است

صنايع دستي اردبيل

صنايع دستي اردبيل بيش تر توسط عشاير و ساكنان شهرها و روستاهاي كوچك منطقه صورت مي گيرد. قالي بافي، گليم بافي و جاجيم بافي از كهن ترين صنايع دستي شهرستان اردبيل است كه داراي شهرت فراوان و اهميت ويژه اي هستند.
گليم بافي در اين ميان از اهميت بسيار زيادي برخوردار بوده و فرش اردبيل در مجموعه فرش هاي نفيس آذربايجان به شمار مي آيد. نقشه شكسته و اسليمي، زمينه فرش هاي توليدي فرش بافان اردبيلي را تشكيل مي دهد. از مهم ترين طرح هاي اين نقشه ها مي توان به طرح قيچي، تك گل، ستاره، ريزماهي، وان، هريس، زيرخاكي، كله قوچ، زرين قلم، طرح قره باغ، لچك ترنج و مانند اين ها اشاره كرد. بر اساس آمار موجود 80 درصد فرش توليدي شهرستان اردبيل، به خارج از كشور و بيش تر به كشورهاي آلمان، ايتاليا، فرانسه و ژاپن صادر مي شود. از ديگر صنايع دستي شهرستان اردبيل مي توان شال بافي، جوراب هاي پشمي، پشتي، قلاب دوزي، خورجين بافي، نقره كاري، قلمزني، خاتم كاري، صنايع چوبي و فلزي و سفال گري را نام برد.